Từ kẻ vô gia cư trở thành tỷ phú thế kỷ 20

Nhắc đến chợ Bình Tây (chợ Lớn) - chợ đầu mối quy mô bậc nhất khu vực miền Nam, chắc hẳn người dân Sài Gòn nào cũng không khỏi trầm trồ về kiến trúc có một không hai của khu chợ này. Thế nhưng khi được hỏi rằng ai là người xây nên ngôi chợ bề thế có bề dày lịch sử gần 100 năm tuổi này, thì không phải ai cũng biết.

Quách Đàm - người đã đặt nền móng xây nên chợ Bình Tây vẫn là cái tên khá lạ lẫm đối với nhiều người trẻ ở Sài Gòn, bởi tuy giàu có nhưng vì sinh sau đẻ muộn nên vị tỷ phú người Hoa này chưa được dân gian liệt vào một trong tứ đại cự phú của Sài Gòn những năm đầu thế kỷ 20 (gồm Huyện Sỹ - Lê Phát Đạt; Tổng đốc Phương - Đỗ Hữu Phương; Bá hộ Xường - Lý Tường Quan và Chú Hỏa - Hui Bon Hoa).

Mặc dù vậy, công bằng mà nói, nếu xét về sự giàu có và danh tiếng trong giới thượng lưu Sài Gòn xưa thì Quách Đàm chỉ đứng sau Chú Hỏa. Và hành trình để ông từ một kẻ vô gia cư trở thành chủ của ngôi chợ bề thế bậc nhất xứ Nam Kỳ cũng là cả một câu chuyện đầy những điều lý thú.

Gã ve chai họ Quách và những mánh kinh doanh đáng nể

Quách Đàm (1863 -1927) tên thật là Quách Diệm, vốn là người Triều Châu (Trung Quốc). Theo ghi chép trong cuốn sách "Giai thoại về các tỷ phú Sài Gòn xưa" của tác giả Thượng Hồng thì Quách Đàm vốn mồ côi cha mẹ và không có nhà cửa. Thuở nhỏ ông có cuộc sống cơ cực phải sống lang thang đầu đường xó chợ.

Khi lớn lên, ban ngày ông đi mua ve chai, tối về ngủ ở mái hiên ở các ngôi nhà. Tuy sống cảnh đời bấp bênh như vậy, nhưng ông Đàm vẫn nuôi chí làm giàu. Vài năm sau dù vẫn chưa có nhà cửa, nhưng ông đã tích góp được một số vốn nhỏ để kinh doanh, ông mua đi bán lại các mặt hàng hiếm và lạ, như da trâu, vi cá. Thời đó, những mặt hàng này chủ yếu là đem bán ra nước ngoài.

Vì phải ngủ đường ngủ chợ nên ông thường bị bọn xấu rình đánh cắp vốn liếng giấu trong hầu bao. Mất tiền nhiều lần, nhưng ông Đàm vẫn không nản, ông kiên trì làm lại từ đầu, chỉ vài năm sau, Quách Đàm đã có được một số vốn kha khá.

Ông quyết định mướn một căn nhà ở khu vực chợ Kim Biên ngày nay (thời đó toàn bộ khu vực này còn là một con rạch chảy ra kênh Tàu Hũ). Lợi dụng địa thế ngôi nhà ở ngay bờ kênh, Quách Đàm đã chuyển sang kinh doanh nông sản, thực phẩm, chủ yếu là thu mua lúa gạo ở các tỉnh miền Tây. Ban đầu buôn nhỏ, sau phát triển to dần, trở thành nhà thầu cung cấp gạo lớn nhất nhì Sài Gòn – Chợ Lớn.

Trong cuốn "Sài Gòn xưa", học giả Vương Hồng Sển đã kể về một mánh lới làm ăn làm nên tên tuổi Quách Đàm như sau: "Lần nọ, ông sai mua lúa khắp miền Tây chở về dự trữ ngập trong các nhà kho, chờ ngày xuất bán sang nước ngoài. Nhưng do nắm tin thị trường chưa kỹ, năm đó giá lúa quốc tế sụt giảm nặng. Với kho lúa hiện tại, Quách Đàm có thể lỗ nặng, phá sản nên người nhà, nhân công hết sức lo lắng.

Lúc đó Quách Đàm vẫn bình tĩnh như thường, ông ra mật lệnh cho nhân viên dưới miền Tây tiếp tục mua lúa giá như cũ. Không những thế, ông còn trả giá lúa cao hơn các thương lái khác để gom mua bằng hết. Mặt khác, Quách Đàm gửi thư cho đại diện ở nước ngoài tung tin đồn giá lúa sắp tăng vọt lên cao.

Mánh lới này của ông nhanh chóng khiến các thương lái "sập bẫy". Họ đua nhau thu mua lúa trong nước với giá cao chờ bán kiếm lời. Lúc này, Quách Đàm mới âm thầm dừng mua lúa đồng thời xuất lúa chứa trong kho ra bán. Kho lúa vơi dần cũng là lúc các nhà buôn khác phát hiện bị lừa. Họ chia nhau gánh thay phần lỗ của ông".

Chợ Bình Tây - Giấc mộng chưa thành của Quách Đàm

Năm 1925, chánh tham biện Chợ Lớn thấy khu vực thành phố đất chật người đông nên muốn mở rộng thêm địa giới ra khu vực ngoại thành, ông ta bèn hỏi điền chủ một khu vực đất hàng chục mẫu giáp ranh thì nhận được cái giá khá chát. 

Vốn là người kinh doanh thông minh và biết nắm bắt thời cơ, ngay khi biết được thông tin, Quách Đàm đã nhanh trí chớp lấy miếng mồi béo bở. Ông bèn đưa ra đề nghị hiến tặng một mảnh đất rộng 17.000m2 ở xóm Bình Tây, và bỏ cả tiền túi ra xây một ngôi chợ thật lớn cho chính quyền thành phố.

Tuy nhiên kèm theo đó là 2 yêu cầu. Thứ nhất Quách Đàm xin xây hai dãy nhà phố quanh chợ và thứ hai là dựng tượng mình để đặt ở giữa chợ. Thực ra yêu sách thứ hai mới là khó vì chỉ những danh nhân thì mới được dựng tượng nhưng cuối cùng chính quyền thực dân cũng thông qua vì tượng chỉ đặt trong chợ.

Bỏ ra nhiều tiền của để xây chợ, không đơn thuần Quách Đàm chỉ nhằm mỗi mục đích được dựng tượng, ý định thâm sâu của ông là dời được trung tâm buôn bán của thành phố Chợ Lớn về chợ Bình Tây để thu lợi.

Nhưng tiếc thay người tính không bằng trời tính, khi mọi công đoạn chuẩn bị xây chợ đã hoàn thành, thì năm 1927 Quách Đàm qua đời. Việc xây chợ bị dời lại 1 năm. Đến năm 1928, các con của ông thay cha đứng ra xây chợ Bình Tây.

Năm 1930 chợ được hoàn thành, quy mô lớn và cao hơn cả chợ Bến Thành. Chợ được xây theo công nghệ hiện đại phương Tây nhưng mang kiến trúc đậm chất phương Đông với mái ngói âm dương và rồng chầu nguyệt trên mái. Giữa chợ có một công viên nhỏ, nơi đặt tượng Quách Đàm được đúc bằng đồng, có hồ nước và bệ đá toàn bằng cẩm thạch trắng với bốn con rồng và hai con lân to bằng đồng phun nước bạc.

Sau 1975, tượng Quách Đàm ở chợ Bình Tây bị tháo dỡ, sau nhiều năm nằm kho tại phòng Văn hóa Thông tin quận 6, đến năm 2003, bức tượng được dời về lại Bảo tàng Mỹ thuật.

Để tưởng nhớ công ơn của Quách Đàm các tiểu thương trong chợ đã quyên tiền dựng pho tượng mới để đặt vào vị trí cũ. Tuy nhiên tượng mới chỉ là chân dung, khá nhỏ, đặt lên cũng không cân xứng nên được đặt ngay ở bệ tường cũ.

Dù không được tận mắt chứng kiến ngày chợ Bình Tây được hoàn thành, thế nhưng tin rằng Quách Đàm sẽ luôn tự hào về công trình mà mình đã tâm huyết để lại. Gần 100 năm trôi qua, chợ Bình Tây vẫn sừng sững với thời gian và luôn là niềm tự hào của cộng đồng người Hoa ở Sài Gòn.

Một số hình ảnh khác ở chợ Bình Tây: